📝W SKRÓCIE
- Niedobór witaminy D zaburza funkcjonowanie grasicy i tolerancję immunologiczną, przyczyniając się do rozwoju chorób autoimmunologicznych poprzez umożliwienie autoreaktywnym limfocytom T przedostanie się do krwiobiegu
- Witamina D wzmacnia zarówno wrodzoną, jak i nabytą odporność poprzez zwiększenie produkcji peptydów przeciwdrobnoustrojowych, hamowanie reakcji zapalnych i stymulację limfocytów T regulatorowych, które utrzymują równowagę immunologiczną
- Oprócz funkcji odpornościowych witamina D wspomaga zdrowie mięśni, pomaga zapobiegać chorobom neurodegeneracyjnym i odgrywa rolę w procesach metabolicznych i wrażliwości na insulinę
- Światło słoneczne jest optymalnym źródłem witaminy D, ale należy zachować ostrożność podczas jego stosowania, zwłaszcza w przypadku spożywania olejów roślinnych, które utleniają się pod wpływem promieniowania UV
- Zaleca się regularne badanie poziomu witaminy D. Optymalny poziom mieści się w przedziale 60–80 ng/ml. Suplementacja może być konieczna, gdy ekspozycja na światło słoneczne jest niewystarczająca
🩺Według dr. Mercoli
Być może wiesz już, że witamina D jest niezbędna dla zdrowia kości, ale jej rola w zapobieganiu chorobom autoimmunologicznym zyskuje coraz większą uwagę. Najnowsze badania ujawniają, że niedobór witaminy D zaburza podstawowe funkcjonowanie układu odpornościowego, przez co stajemy się bardziej podatni na schorzenia, w których organizm błędnie atakuje własne tkanki.
Ma to swoje korzenie w funkcjonowaniu grasicy - małym, ale potężnym narządzie odpowiedzialnym za naukę komórek układu odpornościowego odróżniania własnego ciała od ciała obcego. Gdy sygnalizacja witaminy D jest zaburzona, grasica ulega przedwczesnemu starzeniu i nie jest w stanie prawidłowo "kształcić" limfocytów T, co prowadzi do zaburzenia tolerancji immunologicznej. Utrzymywanie odpowiedniego poziomu witaminy D wspomaga zdolność organizmu do zapobiegania chorobom autoimmunologicznym i radzenia sobie z nimi.
Grasica to poligon doświadczalny Twojego układu odpornościowego
Grasica to kluczowy organ układu odpornościowego, działający jak poligon, na którym limfocyty T dojrzewają i uczą się odróżniać szkodliwe organizmy od własnych komórek organizmu. Proces ten, znany jako tolerancja centralna, jest niezbędny do zapobiegania chorobom autoimmunologicznym, w których układ odpornościowy błędnie atakuje zdrowe tkanki.
Grasica umożliwia ten proces, prezentując różne autoantygeny rozwijającym się limfocytom T za pośrednictwem wyspecjalizowanych komórek zwanych komórkami nabłonkowymi grasicy (mTEC). Kluczową rolę w tym procesie odgrywa regulator autoimmunologiczny (Aire) - czynnik transkrypcyjny, który zapewnia, że komórki mTEC prezentują szeroką gamę autoantygenów. Jednakże, gdy sygnalizacja witaminy D jest zaburzona, co ma miejsce w przypadku niedoboru witaminy D, ekspresja Aire i autoantygenów zmniejsza się.
To zmniejszenie ogranicza zdolność grasicy do eliminowania autoreaktywnych komórek T. W efekcie mogą one przedostać się do krwiobiegu i zaatakować własne narządy, zwiększając tym samym ryzyko wystąpienia chorób autoimmunologicznych.
W jaki sposób niedobór witaminy D przyspiesza starzenie się grasicy?
Wyobraź sobie swoją grasicę jako tętniącą życiem pracownię, w której komórki układu odpornościowego są pieczołowicie trenowane. Witamina D pełni rolę nadzorcy podczas warsztatów, czuwając nad sprawnym przebiegiem procesu szkoleniowego. Badanie opublikowane w czasopiśmie Science Advances dotyczyło wpływu niedoboru witaminy D na grasicę. U genetycznie zmodyfikowanych myszy nie funkcjonował enzym Cyp27b1, niezbędny do wytwarzania aktywnej formy witaminy D.
U tych myszy z niedoborem witaminy D grasice były znacznie mniejsze, a liczba mTEC z ekspresją Aire wyraźnie zmalała. Niedobór doprowadził do upośledzenia ekspresji antygenów tkankowo-ograniczonych (TRA), które odgrywają ważną rolę w uczeniu limfocytów T samotolerancji. W rezultacie grasica tych myszy zestarzała się przedwcześnie, wykazując przyspieszoną inwolucję i zmniejszoną ekspresję czynników sprzyjających długowieczności grasicy.
Przedwczesne starzenie się grasicy nie tylko zmniejsza jej zdolność do produkcji nowych, prawidłowo funkcjonujących limfocytów T, ale także narusza ogólną integralność układu odpornościowego, co utrudnia odpieranie ataków autoimmunologicznych.
Powiązanie poziomu witaminy D z ryzykiem chorób autoimmunologicznych
Związek niedoboru witaminy D z chorobami autoimmunologicznymi wykracza poza badania na myszach laboratoryjnych — ma on daleko idące implikacje dla zdrowia człowieka. Epidemiologicznie powiązano takie schorzenia, jak cukrzyca typu 1, stwardnienie rozsiane i reumatoidalne zapalenie stawów z niskim poziomem witaminy D.
Wyniki badania dostarczają molekularnego wyjaśnienia tych powiązań: niedobór witaminy D upośledza zdolność grasicy do wymuszania tolerancji immunologicznej poprzez redukcję ekspresji genu Aire i transkrypcji genu TRA. To upośledzenie pozwala autoreaktywnym limfocytom T przedostać się do krwiobiegu, gdzie mogą atakować zdrowe tkanki. U osób z niedoborem witaminy D zaburzona tolerancja zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju chorób autoimmunologicznych.
Co więcej, badanie wykazało, że niedobór witaminy D nie tylko wpływa na liczbę i rodzaj komórek grasicy, ale także zmienia ścieżki różnicowania komórek nabłonka grasicy, co jeszcze bardziej zwiększa ryzyko wystąpienia chorób autoimmunologicznych. Wnioski te podkreślają znaczenie utrzymania odpowiedniego poziomu witaminy D jako środka zapobiegawczego przeciwko wystąpieniu i rozwojowi chorób autoimmunologicznych.
Szersze immunomodulacyjne działanie witaminy D
Oprócz funkcji zapobiegającej chorobom autoimmunologicznym witamina D odgrywa wieloaspektową rolę w regulacji zarówno wrodzonej, jak i nabytej odpowiedzi immunologicznej. Prawie wszystkie komórki układu odpornościowego, w tym limfocyty T, limfocyty B, makrofagi i komórki dendrytyczne, posiadają receptor witaminy D (VDR), co podkreśla jej powszechny wpływ na funkcjonowanie układu odpornościowego.
Witamina D wzmacnia pierwszą linię obrony organizmu, pobudzając produkcję peptydów przeciwdrobnoustrojowych, takich jak katelicydyna i defensyny, które bezpośrednio atakują patogeny. Jednocześnie moduluje odporność adaptacyjną poprzez hamowanie prozapalnych reakcji limfocytów pomocniczych T 1 (Th1) i T 17 (Th17), które często są powiązane z przewlekłymi stanami zapalnymi.
Ponadto witamina D stymuluje limfocyty T regulatorowe (Tregs), które utrzymują tolerancję immunologiczną i zapobiegają nadmiernym reakcjom zapalnym. To podwójne działanie zapewnia zrównoważoną odpowiedź immunologiczną, zdolną do skutecznego zwalczania infekcji, jednocześnie minimalizując ryzyko wystąpienia zaostrzeń chorób autoimmunologicznych.
Dzięki utrzymaniu tej równowagi odpowiedni poziom witaminy D wspomaga ogólną sprawność układu odpornościowego, co czyni ją kluczowym składnikiem odżywczym nie tylko dla integralności kości, ale także dla kompleksowej regulacji układu odpornościowego.
Witamina D i choroby alergiczne
Właściwości immunomodulacyjne witaminy D widoczne są również w chorobach alergicznych, gdzie odgrywa ona znaczącą rolę w łagodzeniu reakcji alergicznych. Schorzenia alergiczne, takie jak astma, atopowe zapalenie skóry i alergie pokarmowe, charakteryzują się nadmierną reakcją układu odpornościowego na nieszkodliwe antygeny środowiskowe. Witamina D pomaga regulować ten proces, odciągając układ odpornościowy od ścieżek zależnych od komórek Th2, które wywołują stan zapalny o charakterze alergicznym.
Dzieje się tak poprzez zwiększenie produkcji cytokin przeciwzapalnych i wspomaganie działania limfocytów Treg, które hamują niewłaściwe reakcje układu odpornościowego. Ponadto witamina D wpływa na stabilność mastocytów, redukując uwalnianie histaminy i innych mediatorów zapalnych, które powodują objawy alergii. Badania kliniczne wykazały, że odpowiedni poziom witaminy D wiąże się ze zmniejszonym nasileniem reakcji alergicznych i mniejszą częstością zaostrzeń astmy u dzieci.
Ponadto suplementacja witaminą D okazała się skuteczna w łagodzeniu objawów alergii na pyłki, co potwierdza jej potencjał jako środka terapeutycznego w leczeniu i zapobieganiu chorobom alergicznym. Modulując odpowiedź immunologiczną, witamina D pomaga zachować równowagę, zapobiegając nadreaktywności, która jest podłożem chorób alergicznych.
Rola witaminy D w obronie przed chorobami zakaźnymi
W trwającej walce z chorobami zakaźnymi witamina D jawi się jako sojusznik we wzmacnianiu mechanizmów obronnych organizmu. Witamina D wzmacnia układ odpornościowy poprzez stymulację produkcji peptydów przeciwdrobnoustrojowych, które są niezbędne do neutralizowania szerokiej gamy patogenów, w tym bakterii, wirusów i grzybów.
Na przykład podczas infekcji, komórki układu odpornościowego, takie jak makrofagi, przekształcają nieaktywną witaminę D w jej aktywną formę - 1,25-dihydroksywitaminę D, która następnie uruchamia syntezę katelicydyny i defensyn. Peptydy te zakłócają integralność błon komórkowych drobnoustrojów, skutecznie zabijając patogeny atakujące organizm. Ponadto witamina D moduluje odpowiedź immunologiczną organizmu, zapobiegając nadmiernemu zapaleniu, które może prowadzić do uszkodzenia tkanek
Jest to szczególnie widoczne w przypadku infekcji dróg oddechowych, w przypadku których odpowiedni poziom witaminy D wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem ostrych infekcji dróg oddechowych i łagodniejszym przebiegiem chorób, takich jak COVID-19.
Badania wskazują również, że suplementacja diety witaminą D zwiększa skuteczność antybiotyków i skraca czas trwania infekcji. Witamina D odgrywa kluczową rolę w obronie przed czynnikami zakaźnymi i utrzymaniu ogólnego stanu zdrowia, wspomagając zarówno wrodzone, jak i adaptacyjne mechanizmy układu odpornościowego.
Witamina D w zdrowiu neurodegeneracyjnym i metabolicznym
Korzystne działanie witaminy D rozciąga się także na sferę neurologiczną i metaboliczną, przyczyniając się do zapobiegania i leczenia chorób neurodegeneracyjnych i metabolicznych. Witamina D wspomaga zdrowie neuronów w mózgu, regulując homeostazę wapnia, redukując stres oksydacyjny i hamując powstawanie szkodliwych agregatów białkowych związanych z chorobami takimi jak choroba Alzheimera i Parkinsona.
Jej działanie neuroprotekcyjne jest dodatkowo wzmocnione przez zdolność do modulowania reakcji zapalnych w ośrodkowym układzie nerwowym, dzięki czemu zapobiega nadmiernemu uszkodzeniu neuronów. W obszarze metabolizmu witamina D odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu wrażliwości na insulinę i metabolizmu glukozy.
Niedobór witaminy D wiąże się ze zwiększonym ryzykiem insulinooporności i cukrzycy typu 2, ponieważ wpływa ona na funkcjonowanie komórek beta trzustki i regulację wydzielania insuliny.
Ponadto witamina D pomaga regulować metabolizm lipidów, zmniejszając ryzyko otyłości i powiązanych z nią zaburzeń metabolicznych. Badania wykazały również związek pomiędzy odpowiednim poziomem witaminy D i niższym ryzykiem wystąpienia pewnych nowotworów, ponieważ witamina D wpływa na proliferację i apoptozę komórek. Witamina D wspomaga funkcje neurologiczne i procesy metaboliczne, dzięki czemu jest podstawą utrzymania ogólnego zdrowia i zapobiegania wielu chorobom przewlekłym.
Witamina D i zdrowie mięśni w chorobach reumatycznych o podłożu autoimmunologicznym
Oprócz kluczowej roli w regulacji odporności, witamina D ma istotny wpływ na zdrowie mięśni, zwłaszcza w kontekście chorób reumatycznych o podłożu autoimmunologicznym. Takie schorzenia jak reumatoidalne zapalenie stawów (RZS), toczeń rumieniowaty układowy (SLE) i idiopatyczne miopatie zapalne (IIM) często wiążą się z osłabieniem mięśni, zmęczeniem i sarkopenią — utratą masy i siły mięśni.
Najnowsze badania wykazały, że u pacjentów cierpiących na te choroby często występuje niedobór lub niewystarczająca ilość witaminy D, co koreluje z osłabioną funkcją mięśni i zwiększoną aktywnością choroby. Na przykład osoby chore na reumatoidalne zapalenie stawów i toczeń rumieniowaty układowy, u których stwierdza się niski poziom witaminy D w surowicy, mają tendencję do odczuwania zmniejszonej siły mięśni, nasilenia bólu i większego zmęczenia.
Niedobór ten zaostrza stan zapalny mięśni i upośledza ich regenerację, co dodatkowo pogarsza funkcjonowanie organizmu i jakość życia.
Witamina D wspomaga zdrowie mięśni poprzez poprawę funkcjonowania mitochondriów, wspomaganie regeneracji komórek mięśniowych i modulację ścieżek zapalnych. W przypadku miopatii zapalnych niedobór witaminy D wiąże się ze zwiększonym poziomem enzymów mięśniowych i zmniejszoną liczbą limfocytów T regulatorowych, które są niezbędne do kontrolowania reakcji autoimmunologicznych.
Utrzymywanie odpowiedniego poziomu witaminy D może nie tylko wspomagać tolerancję immunologiczną, ale także chronić przed zanikiem mięśni, oferując podwójne korzyści osobom zmagającym się z autoimmunologicznymi chorobami reumatycznymi.
Badania kliniczne wskazują, że przywrócenie optymalnego poziomu witaminy D łagodzi osłabienie mięśni, redukuje zmęczenie i zmniejsza stan zapalny u pacjentów z chorobami takimi jak reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) i toczeń rumieniowaty układowy (SLE).
Na przykład wykazano, że przyjmowanie witaminy D przez pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów wiąże się ze zwiększoną siłą mięśni i zmniejszonym występowaniem sarkopenii, natomiast u pacjentów z toczniem rumieniowatym układowym (SLE) może pomóc złagodzić aktywność choroby i poprawić ogólną sprawność fizyczną. Ponadto, zdolność witaminy D do modulowania odpowiedzi immunologicznej sprawia, że jest ona cennym środkiem wspomagającym kontrolę zaostrzeń chorób autoimmunologicznych i zapobiegającym długotrwałym uszkodzeniom tkanek.
Korzystaj ze światła słonecznego jako podstawowego źródła witaminy D
Zdecydowanie zaleca się zwiększenie poziomu witaminy D poprzez odpowiednią ekspozycję na słońce, ponieważ przynosi to korzyści wykraczające poza samą syntezę witaminy D. Podwyższony poziom witaminy D często odzwierciedla zdrową ekspozycję na światło słoneczne, co przyczynia się do licznych korzyści zdrowotnych tradycyjnie kojarzonych z witaminą D, takich jak obniżenie ryzyka zachorowania na nowotwory i przedłużenie życia.
Stała ekspozycja na światło słoneczne zwiększa również produkcję melatoniny - silnego związku przeciwnowotworowego. Choć światło słoneczne jest kluczowe dla produkcji witaminy D i ogólnego stanu zdrowia, może stwarzać pewne zagrożenia, jeśli nie podchodzimy do niego ostrożnie. Podstawową zasadą jest zapewnienie sobie ochrony przy jednoczesnym czerpaniu korzyści.
Jeśli Twoja dieta jest bogata w oleje roślinne, powinieneś zachować szczególną ostrożność podczas ekspozycji na słońce. Te oleje zawierają duże ilości kwasu linolowego (LA) - kwasu tłuszczowego omega-6, który łatwo utlenia się pod wpływem promieniowania ultrafioletowego (UV). Kiedy światło słoneczne oddziałuje na skórę bogatą w te oleje, rozpoczyna się ich rozpad, co prowadzi do stanu zapalnego i uszkodzeń DNA.
W związku z tym, jeśli spożywasz te oleje, zaleca się ograniczenie ekspozycji na słońce do wczesnych godzin porannych lub późnych popołudniowych. Najlepiej powstrzymać się od dużej ekspozycji na słońce aż do momentu wyeliminowania olejów z nasion przez okres od czterech do sześciu miesięcy. Ponadto Twoje unikalne cechy fizyczne odgrywają znaczącą rolę w Twojej tolerancji ekspozycji na słońce. Kluczowym czynnikiem jest kolor skóry, określany na podstawie poziomu melaniny.
Melanina stanowi naturalną barierę chroniącą przed promieniowaniem UV, co oznacza, że osoby o ciemniejszej karnacji potrzebują większej ekspozycji na słońce, aby wytworzyć taką samą ilość witaminy D jak osoby o jaśniejszej karnacji. Ta biologiczna różnica podkreśla znaczenie spersonalizowanych strategii ekspozycji na słońce.
Spersonalizowana ochrona przeciwsłoneczna: ochrona zdrowia
Kolejnym istotnym czynnikiem jest skład Twojego ciała, a zwłaszcza procent tkanki tłuszczowej. Tkanka tłuszczowa magazynuje substancje rozpuszczalne w tłuszczach, w tym utlenione oleje z nasion. Osoby z większą ilością tkanki tłuszczowej powinny zachować większą czujność, ponieważ zmagazynowany tłuszcz wydłuża okres ryzyka, nawet po zmianie diety.
Aby ocenić stopień narażenia na słońce, szczególnie jeśli spożywasz oleje roślinne, obserwuj swoją skórę pod kątem zaczerwienienia lub oparzeń — wykonaj prosty „test na oparzenia słoneczne”, który uwzględnia porę roku, rodzaj Twojej skóry i inne zmienne. Jeśli na Twojej skórze nie pojawi się żaden rumieniec, to znak, że ekspozycja na słońce była bezpieczna. Zawsze staraj się unikać oparzeń słonecznych, gdyż są one oznaką nadmiernej ekspozycji na promienie słoneczne i uszkodzenia skóry.
Zmniejszenie zasobów LA w organizmie znacząco zmniejsza ryzyko poparzenia słonecznego i raka skóry. Niemniej jednak nadal ważne jest zachowanie ostrożności podczas ekspozycji na słońce, zwłaszcza w fazie adaptacji. Jeśli chcesz ograniczyć spożycie oleju z nasion, unikaj godzin, w których słońce świeci najmocniej — zazwyczaj godzinę przed i po południowym słońcu.
W większości regionów USA latem oznacza to unikanie bezpośredniego światła słonecznego w godzinach 11:00-15:00 czasu letniego i 10:00-14:00 czasu standardowego. Stopniowo, w miarę jak Twój organizm będzie wydalał nagromadzone oleje roślinne, możesz bezpiecznie zwiększać czas przebywania na słońcu, aż w końcu będziesz mógł cieszyć się godziną, a nawet dłuższym czasem ekspozycji na intensywne światło słoneczne.
Pamiętaj, że reakcje skóry u poszczególnych osób są różne, dlatego obserwuj, jak reaguje Twoje ciało w trakcie tej zmiany. Celem jest zapobieganie poparzeniom słonecznym, które są wyraźnym objawem uszkodzenia skóry. Jeśli zauważysz jakiekolwiek zaczerwienienie, natychmiast poszukaj cienia. Dzięki świadomemu zarządzaniu ekspozycją na słońce podejmujesz ważny krok w kierunku zachowania zdrowia.
Wskazówki dotyczące naturalnej ochrony przeciwsłonecznej
Jeśli musisz przebywać na słońcu, zanim Twój organizm całkowicie oczyści się z olejów roślinnych, rozważ zastosowanie środków ochronnych. Jednym ze skutecznych zaleceń jest stosowanie astaksantyny - silnego przeciwutleniacza pozyskiwanego z niektórych organizmów morskich. Codzienne przyjmowanie 12 miligramów astaksantyny wzmacnia odporność skóry na szkodliwe działanie słońca poprzez neutralizację wolnych rodników i redukcję stanów zapalnych, zapewniając tym samym dodatkową ochronę przed promieniowaniem UV.
Kolejnym cennym narzędziem jest krem z niacynamidem, który znany również jako witamina B3. Wykazano, że miejscowe stosowanie niacynamidu chroni przed uszkodzeniami DNA wywołanymi promieniowaniem UV i wzmacnia barierę ochronną skóry, zwiększając jej odporność na czynniki stresogenne związane z ekspozycją na słońce. Wiele osób odczuło znaczną poprawę po zastosowaniu kremu z niacynamidem przed ekspozycją na słońce.
Oto zaskakująca wskazówka: zażycie aspiryny na 30–60 minut przed ekspozycją na słońce może zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka skóry. Aspiryna hamuje przekształcanie kwasu linolowego w skórze w szkodliwe związki zwane OXLAM (utlenionymi metabolitami kwasu linolowego), które są główną przyczyną raka skóry i różnych innych nowotworów. Zapobiegając tworzeniu się OXLAM, aspiryna zapewnia dodatkową ochronę przed szkodliwym działaniem słońca.
Wodór cząsteczkowy (H2) to kolejny silny środek chroniący przed szkodliwym działaniem słońca i olejów roślinnych. Ta cząsteczka działa na poziomie komórkowym, redukując stres oksydacyjny poprzez neutralizację wolnych rodników, w szczególności wysoce reaktywnych rodników hydroksylowych. Zdolność wodoru do przenikania błon komórkowych pozwala mu bezpośrednio oddziaływać na źródła stanu zapalnego i uszkodzeń oksydacyjnych, nie zakłócając przy tym korzystnych reaktywnych form tlenu (ROS), dzięki czemu utrzymuje równowagę oksydacyjną w organizmie.
Ponadto wodór cząsteczkowy zwiększa poziom energii i przyspiesza regenerację, co czyni go nieocenionym dodatkiem do Twojej diety wspomagającej zdrowie komórek w obliczu czynników stresogennych ze środowiska, takich jak ekspozycja na słońce i wyzwania związane z dietą zawierającą oleje roślinne.
Suplementacja, gdy światło słoneczne nie wystarcza
Jeśli nie masz możliwości zapewnienia sobie wystarczającej ilości światła słonecznego, konieczne może okazać się przyjmowanie suplementów witaminy D. Niedobór witaminy D stwanowi powszechny problem na całym świecie i dotyczy od 40% do 100% populacji. Obecny próg niedoboru (mniej niż 20 ng/ml) jest uważany za niewystarczający dla optymalnego zdrowia i zapobiegania chorobom, co wskazuje, że jeszcze większa liczba osób może mieć nieoptymalny poziom witaminy D.
Aby ustalić optymalną dla siebie ekspozycję na słońce lub dawkę suplementu, należy dwa razy w roku mierzyć poziom witaminy D. Po wykonaniu testu dostosuj ekspozycję na słońce lub dawkę witaminy D3, a następnie powtórz test po 3-4 miesiącach, aby mieć pewność, że osiągnąłeś docelowy poziom witaminy D. Optymalny zakres dla utrzymania dobrego zdrowia i zapobiegania chorobom mieści się w przedziale od 60 do 80 ng/ml (od 150 do 200 nmol/l), a za wystarczający uznaje się zakres od 40 ng/ml (w Europie 100 nmol/l).
Regularne badania i dostosowywanie poziomu witaminy D pomogą utrzymać optymalny poziom witaminy D, co pozwoli Ci w pełni korzystać z korzyści zdrowotnych, minimalizując jednocześnie ryzyka związane z jej niedoborem. Dzięki proaktywnemu zarządzaniu poziomem witaminy D Twój układ odpornościowy będzie bardziej odporny i zrównoważony, co zapewni ochronę przed złożonymi powikłaniami autoimmunologicznymi i innymi chorobami przewlekłymi.
